NHẠC PHẨM “CHIỀU MƯA BIÊN GIỚI”

• Tên ca khúc: Chiều mưa biên giới
• Nhạc sĩ sáng tác: Nguyễn Văn Đông
• Năm ra đời: 1956
• Nằm trong đĩa CD: Thanh Tuyền – Chế Linh: Chiều mưa biên giới; Tiếng hát Hà Thanh hải ngoại 2: Chiều mưa biên giới; Thúy Nga CD455: Chiều mưa biên giới
• Đĩa than: Chiều mưa biên giới (Thanh Tuyền)
• Ca sĩ thể hiện tiêu biểu: Hà Thanh, Thanh Tuyền, Trần Văn Trạch

Nhạc phẩm “Chiều mưa biên giới” ra đời trong hoàn cảnh nào?

Có thể nói “Chiều mưa biên giới” là ca khúc nổi tiếng nhất trong sự nghiệp của nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông và là một trong những nhạc phẩm tiêu biểu của dòng nhạc vàng. Thêm nữa, ca khúc ra đời từ năm 1956, nên có thể coi là một trong những bài nhạc vàng đầu tiên được sáng tác. 

Về hoàn cảnh ra đời của “Chiều mưa biên giới”, nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông từng chia sẻ trong hồi ký. Năm đó, nam nhạc sĩ mới 24 tuổi, là trung úy trưởng phòng hành quân của chiến khu Đồng Tháp Mười là người có trách nhiệm đề ra những phương án tác chiến. Đó là lần đầu tiên Nguyễn Văn Đông dẫn đầu một nhóm biệt kích bí mật đi điều nghiên (điều tra và nghiên cứu) chiến trường dọc biên giới Miên – Việt và Đồng Tháp Mười. Trên đường trở về, nhạc sĩ Đông và các anh em lâm vào cảnh trời chiều lộng gió, mưa gào như vuốt mặt. Giữa cánh đồng hoang vắng tiêu điều, lối vào tiền đồn xa xôi, thoáng ẩn hiện những nóc tháp canh mờ nhạt ở cuối chân trời. Và từng chập gió buốt kéo về như muối sát vào da thịt. Từ trong tình cảnh ấy, từ tận trong đáy lòng nhạc sĩ Đông đã nảy lên những cung bậc rung cảm, những trường canh đầu tiên buồn bã… Vậy nên, trong câu mở đầu, tác giả đã viết: “Chiều mưa biên giới anh đi về đâu…”.

Đoạn hồi ký trên của nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông cũng chính là câu trả lời cho thắc mắc của nhiều thế hệ công chúng: Biên giới trong bài hát là biên giới nào và “anh đi về đâu”?

Nếu xem những tập nhạc cũ được lưu giữ lại thì sẽ dễ dàng nhận thấy ngay dưới tên bài hát, nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông có để lời đề tựa: “Kính tặng các chiến sĩ một nắng hai sương lao mình nơi tiền tuyến/ Kỷ niệm ĐỒNG THÁP MƯỜI (Biên giới Việt – Cambod 1956). Lời đề tựa này đã cho ta biết, “Chiều mưa biên giới” được sáng tác vào năm 1956 và biên giới trong bài hát này biên giới Việt Nam – Kampuchea ở vùng Đồng Tháp Mười. Đây là gọi chỉ một vùng nước ngập lớn dọc theo sông Mekong bao gồm tỉnh Đồng Tháp, Long An, Tiền Giang (ngày nay). 

Năm ấy, vị trung úy trẻ Nguyễn Văn Đông đã đầu nhóm biệt kích đi điều tra, nghiên cứu dọc theo biên giới khi tham gia chiến dịch Thoại Ngọc Hầu do Dương Văn Minh làm tổng tư lệnh để bình định miền Tây, chống lại phiến quân Lê Quang Vinh (Chiến dịch này có cả xe bọc thép, tàu chiến, pháo binh và máy bay yểm trợ. Đặc biệt là có sự hiện diện của nhiều loại vũ khí, khí tài tối tân mang thương hiệu Mỹ – theo An ninh thế giới online).

Diễn giải nhạc phẩm “Chiều mưa biên giới”

Giữa vùng quê rộng lớn, tiêu sơ, hoang vắng, những cảm xúc rung động đã dâng lên trong sâu thẳm cõi lòng của người nhạc sĩ: 

“Chiều mưa biên giới anh đi về đâu?

Sao còn đứng ngóng nơi giang đầu

Kìa rừng chiều âm u rét mướt

Chờ người về vui trong giá buốt

người về bơ vơ

Tình anh theo đám mây trôi chiều hoang

Trăng còn khuyết mấy hoa không tàn

Cờ về chiều tung bay phấp phới

Gợi lòng này thương thương nhớ nhớ

Bầu trời xanh lơ”…

Trong lời bài hát, nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông có nhắc đến từ “giang đầu” – có nghĩa là nơi đầu sông. Và vùng Hồng Ngự – Tân Chân nơi mà người lính đang đứng vào buổi chiều mưa biên giới chính là nơi khởi nguồn của sông Mekong trên lãnh thổ Việt Nam. Đây là nơi mà sông chia thành 2 nhánh, sông Tiền và sông Hậu. 

Chiều mưa biên giới anh đi về đâu? Với cương vị là người lính thì nơi đâu cũng có thể gọi là nhà. Vào chiều biên giới anh bước qua chốn giang đầu ngóng về quê cũ chỉ thấy mịt mùng và nghìn trùng xa, còn chốn rừng chiều âm u rét mướt kia lại chính là ơi anh sẽ về để tìm niềm vui trong giá buốt. 

Nhưng làm sao có thể vui được khi “người về bơ vơ”, khi mà tình anh vẫn còn như đám mây trôi giữa chiều hoang, lang thang nơi biên viễn. Anh chấp điều đó như một quy luật của dòng đời, như trăng khuyết và hoa tàn.

Trong tiếng gió chiều hòa cùng tiếng lá cờ bay phấp phới trên mấy nóc chòi canh đã gợi cho người lính nỗi nhớ về nơi xa xôi: 

Đêm đêm chiếc bóng trên trời

Vần trăng xẻ đôi

Vẫn in hình bóng người

Xa xôi cánh chim tung trời

Một vùng mây nước

Cho lòng ai thương nhớ ai…”

“Vầng trăng xẻ đôi” là biểu tượng của sự chia ly, một người ở nơi này ngóng về nơi xa. Họ vẫn luôn nhớ về nhau. Hình ảnh “vầng trăng xẻ đôi” được nhạc sĩ mượn từ câu thơ nổi tiếng trong Truyện Kiều (Nguyễn Du) tả cảnh Thúc Sinh từ biệt Thúy Kiều: “Vầng trăng ai xẻ làm đôi/Nửa in gối chiếc, nửa soi dặm trường”.

Giữa vùng trời nước bơ vơ, lòng người dễ dâng lên rung cảm, gợi những nỗi niềm xa xăm giữa đường đừng  cô đơn lẻ bóng: “Về đâu hỡi mưa rơi chiều nay/ Lưng trời sắc mây pha hồng/ Đường rừng chiều cô đơn chiếc bóng/ người tìm về trong hơi áo ấm/ Gợi niềm xa xăm…”.

Trong nhạc phẩm này, nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông có đến 3 lần nhắc về nỗi nhớ thương. Mỗi lần lại cụ thể thêm một chút: “Người đi khu chiến thương người hậu phương”, thương mãi màu áo em đan gửi để ra chốn sa trường làm ấm lòng chinh nhân. Dẫu áo đã sờn phai thì hương người từ bàn tay xinh vẫn còn mãi, dịu dàng cùng đường hành quân.

Có lẽ lời đắt giá nhất trong nhạc phẩm này là 3 câu cuối: “Lòng trần còn tơ vương khanh tướng/ Thì đường trần mưa bay gió cuốn/ Còn nhiều anh ơi….”.

Khi lòng người còn đầy hận thù, vẫn còn tơ vương nào là khanh là tướng thì những khổ ải còn gieo, đau thương còn dài. Phận người cũng chỉ như chiếc lá nhỏ ở đường trần mưa bay cuốn mà thôi. 

Nếu đặt câu ý nghĩa này trong bối cảnh lịch sử lúc bất giờ thì nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông đang tham gia chiến dịch Thoại Ngọc Hầu để bình định phiến quân Ba Cụt (Lê Quang Vinh) là người muốn tranh giành những “công hầu khanh tướng” nên ly khai và chống lại chính quyền đương thời. 

Câu cuối cùng “Còn nhiều anh ơi” giống như lời cảm thán thói đời tranh quyền đoạt vị sẽ muôn đời không bao giờ chấm dứt.

“Quái kiệt” Trần Văn Trách – người đưa “Chiều mưa biên giới” sang tận nước Pháp

Nhạc phẩm “Chiều biên giới” đến gần với công chúng hơn qua giọng ca của Hà Thanh, Thanh Tuyền, Giao Linh.  Đây là những ca sĩ có mối quan hệ thân tình, gắn bó với cuộc đời và sự nghiệp của nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông.

Tuy nhiên, nhạc phẩm này chỉ thực sự “vượt biên”, vụt lên thành ngôi sao sáng rực rỡ khi được đặt vào tay của “quái kiệt” Trần Văn Trạch. Vào thập niên 1960, Trần Văn Trạch đã đưa ca khúc này đến với khán giả ở nước Pháp xa xôi, đồng thời cũng gây ra tiếng vang lớn tại quê nhà.

Năm 1961, Trần Văn Trạch được đài  Europe No.1 và đài Truyền hình Pháp thu âm, rồi thu hình ca khúc “Chiều mưa biên giới”. Không lâu sau đó, nhạc phẩm này gây tiếng vang ở Pháp và Mỹ. Việc này tạo ra làn sóng ngược về Việt Nam, nên chỉ trong vòng 3 tháng, nhà xuất bản Tinh Hoa Miền Nam của nhạc sĩ Lê Mộng Bảo đã bán hết 60.000 bản nhạc tờ, phá kỷ lục số ấn bản lớn nhất thời điểm đó.

Cũng trong năm 1961, Trần Văn Trạch đã lần đầu tiên hát “Chiều mưa biên giới” tại “Đại nhạc hội Trăm Hoa Miền Nam” với dàn nhạc của Đài Hình Pháp. 

Vì sao “Chiều mưa biên giới” từng bị cấm phổ biến trong công chúng?

Dẫu là một ca khúc nổi tiếng gây tiếng vang ở cả nước ngoài và do quân nhân sáng tác nhưng với những chính sách kiểm duyệt văn hóa gắt gao thời đó mà từng có một thời gian “Chiều mưa biên giới” bị cấm phát hành. Chính nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông cũng đã đề cập tới việc này trên bìa một ca khúc được phát hành năm 1963, cụ thể: “Một số nhạc phẩm sau đây của nhạc sĩ NGUYỄN VĂN ĐÔNG bị cấm. Xin quí vị yêu nhạc đừng gởi thơ về xin chữ ký trên các nhạc phẩm này nữa. Chúng tôi không tể làm vừa lòng quý vị vì phạm phép và làm mất tiền tem của quí bạn”. 

Cũng vì vụ bài “Chiều mưa biên giới” mà nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông – khi ấy đang trong biên chế quân đội đã bị phạt. Nhắc về sự vụ này, nhà thơ Du Tử Lê từng chia sẻ: “Nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông bị 15 ngày trọng cấm, lệnh phạt theo quân kỷ, ban hành bởi Bộ Quốc Phòng. Lý do: Đương sự đã không tuân hành huấn lệnh quy định rằng, bất cứ một quân nhân nào, khi sáng tác thơ, văn, âm nhạc… trước khi phổ biến cho công chúng, phải được nhân viên hữu trách của Bộ Quốc Phòng duyệt trước và cấp giấy phép! Lệnh này còn kèm theo một điều khoản trói tay, triệt tiêu nỗ lực phát triển tài hoa, nghệ thuật với điều khoản: Đương sự không được phép xuất hiện trong mọi sinh hoạt ca nhạc nơi công cộng”. 

Phải đến khi chế độ Ngô Đình Diệm bị lật đổ, việc kiểm duyệt âm nhạc mới được nói lỏng, các tác phẩm của Nguyễn Văn Đông mới được hát trở lại. 

Đôi nét nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông – “cha đẻ” của “Chiều mưa biên giới”

Nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông (1932 – 2018) bắt đầu sự nghiệp sáng tác năm 16 tuổi với ca khúc “Tạm biệt mùa hè”. Sau đó, ông nổi tiếng với “Chiều mưa biên giới”, “Phiên gác đêm xuân”, “Mấy dặm sơn khê”… 

Trong cuộc đời sáng tác của mình, ông đã sử dụng bút danh Đông Phương Tử vàPhượng Linh để viết nhạc nền cho nhiều vở tuồng và cải lương. Ông cũng là đạo diễn của 50 vở tuồng, cải lương nổi tiếng như: Nửa đời hương phấn, Tiếng hạc trong đêm… 

Nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông cũng cho ra đời khá nhiều bản thánh ca như: Màu xanh Noel, Mùa sao sáng, Tình người ngoại đạo… và viết lời Việt cho nhiều bản nhạc cổ điển, nhạc ngoại Giáng sinh: Ave Maria, Đêm thánh vô cùng (Stille Nacht)… 

Nhạc sĩ Nguyễn Văn Đông từng là giám đốc Hãng băng đĩa nhạc Continental và Sơn Ca. Ông cũng chính là người đưa ra sáng kiến thực hiện album riêng cho từng ca sĩ mà trước đó chưa từng ai làm. Các danh ca thời đó như Khánh Ly, Thái Thanh, Phương Dung, Giao Linh, Lệ Thu, Thanh Tuyền… đều thực hiện album riêng từ sáng kiến của ông. Và ông còn thực hiện album cho những sáng tác của Trịnh Công Sơn.