Ca khúc “Tiếng Sông Hương” (Phạm Đình Chương) và nỗi buồn miền Trung: Trời hành cơn lụt mỗi năm…

Tiếng Sông Hương là 1 trong 3 phần của trường ca Hội Trùng Dương nổi tiếng được nhạc sĩ Phạm Đình Chương sáng tác vào giữa thập niên 1950, nói về những con sông nổi tiếng đại diện cho 3 miền nước Việt: Sông Hồng, Sông Hương và Sông Cửu Long. Theo như lời ông đã nói với gia đình, trường ca này đã phải tốn mất 4 năm để hoàn tất.

Cũng như 2 phần khác nói về 2 con sông ở 2 miền Nam – Bắc, bài Tiếng Sông Hương được nhạc sĩ vận dụng nhiều chất liệu dân nhạc đặc trưng của vùng miền để đưa vào nhạc, những câu hát viết về dòng Hương Giang được phỏng theo điệu hò Mái Đẩy miền Trung có nhịp điệu chậm rãi chơi vơi, như lời than van buồn thương giữa sông nước:

Miền Trung vọng tiếng:
Em xinh em bé tên là Hương Giang.
Đêm đêm khua ánh trăng vàng mà than.

Hò ơi! Phiên Đông Ba buồn qua cửa chợ.
Bến Vân Lâu thuyền vó đơm sầu.

Ơi hò! Ơi hò!
Quê hương em nghèo lắm ai ơi!
Mùa Đông thiếu áo Hè thời thiếu ăn.

Trời rằng: Trời hành cơn lụt mỗi năm à ơi!
Khiến đau thương thấm tràn ngập Thuận An
để lan biển khơi…
Ơi hò ơi hò.

Mở đầu bài hát là lời tự giới thiệu rất khiêm nhường và nhỏ nhẹ, như giọng điệu của những “o Huế”: Em xinh em bé tên là Hương Giang…

So với sông Hồng và Cửu Long có chiều dài và lưu lượng lớn, thì dòng Hương Giang quả đúng là “em xinh em bé”. Nếu như Cửu Long có 9 nhánh với hệ thống phụ lưu phức tạp, còn sông Hồng có tổng chiều dài trên lãnh thổ Việt Nam đến hơn 500km, thì Hương Giang chỉ có vỏn vẹn 30km.

Sông Hương êm đềm và phẳng lặng nằm lặng lẽ bên Núi Ngự, có cái buồn đặc trưng của vùng đất phế đô trầm mặc suốt trăm năm. Cho đến ngày nay, sau khi đã trải qua biết bao nhiêu bể dâu, du khách khi đặt chân đến Huế vẫn dễ dàng cảm nhận được cái nét chậm buồn muôn thuở đó. Buồn từ chân bước ngang chợ Đông Ba cho đến “bến Vân Lâu thuyền vó đơm sầu”. Đó là câu chữ có thể sánh ngang được với những lời thơ trau chuốt nhất, thể hiện được sự tài hoa của nhạc sĩ Phạm Đình Chương.

Miền Trung từ lâu vốn là miền nghèo “đất cày lên sỏi đá”, người dân quanh năm chống chọi với những cơn lũ lụt và hạn hán, “Mùa Đông thiếu áo Hè thời thiếu ăn”. Vào những mùa Thu – Đông hàng năm, hình như cứ khi nào mà thời tiết ở Hà Nội hay Sài Gòn đang rất đẹp với không khí se lạnh, mưa vừa phải, thì ở miền Trung đều phải oằn mình vì lũ, như đó là số phận mà dải đất miền Trung này năm nào cũng phải gánh chịu:

Trời rằng: Trời hành cơn lụt mỗi năm à ơi!
Khiến đau thương thấm tràn ngập Thuận An
để lan biển khơi…

Có lẽ cũng vì vậy mà đến khúc ca về sông Hương trong bài trường ca, giai điệu của bài hát trở nên ai oán và buồn thảm hơn so với 2 bài còn lại.

Ở đoạn tiếp theo của Tiếng Sông Hương, khúc ca trở nên gấp gáp, dồn dập hơn, nhưng vẫn không đi ra khỏi nỗi buồn, lần này là nỗi buồn của thời cuộc:

Hò ơi!
Ai là qua là thôn vắng.
Nghe sầu như mùa mưa nặng cùng
Em xót dân lều tranh chiếu manh.

Hò ơi! Bao giờ máu xương hết tuôn tràn.
Quê miền Trung thôi kiếp điêu tàn.
Cho em vang khúc ca nồng nàn…

Những chữ trong đoạn này: Ánh (Đêm đêm khua ánh trăng vàng mà than), Bến (Bến Vân Lâu thuyền vó đơm sầu), Lắm (Quê hương em nghèo lắm ai ơi!), Mỗi (Trời rằng trời hành cơn lụt mỗi năm), Vắng (Ai là qua là thôn vắng), tuy là những thanh trắc nhưng đã bị kéo oằn xuống ở một vị trí thấp hơn những chữ đi kế trước hoặc tiếp sau (khua, trăng, vân, ai, năm, thôn). Cụ thể, những đoạn này sẽ nghe thành:

• Đêm đêm khua ẠNH trăng vàng mà than
  
• BỆN Vân Lâu thuyền vó đơm sầu
  
• Quê hương em nghèo LẶM ai ơi!
  
• Trời rằng trời hành cơn lụt MỘI năm
  
• Ai là qua là thôn VẶNG
  

Chính vì vậy điệu hò mang nặng địa phương tính qua lối phát âm của miền Trung. Nét đặc trưng này làm cho người hát dù không phải là người miền Trung, nhưng nếu xướng âm đúng cao độ của câu hát cũng có thể tạo thành âm hưởng của tiếng nói miền này.

Ban Thăng Long hát Tiếng Sông Hương trước 75

Tiếng Sông Hương như là một nốt trầm trong trường ca Hội Trùng Dương, với mênh mang những nỗi buồn triền miên, rồi lại kết thúc bằng một niềm hy vọng như là vệt sáng le lói trong đêm trường, đó là niềm mong mỏi một ngày tan đao binh, mẹ bồng bế đứa con hãy còn bé bỏng ra đầu làng đón người trường chinh trở về trong niềm hân hoan tiếng cười đoàn viên:

Ngày vui, tan đao binh.
Mẹ bồng con sơ sinh.
Chiều đầu xóm xôn xao đón người trường chinh
Ngậm ngùi hân hoan tiếng cười đoàn viên.

Bài: Đông Kha
Bản quyền bài viết của nhạcxua.vn